اقتصاد۲۴- بحران نیروی کار در ایران با اخراج گسترده اتباع افغانستانی، به یکی از چالش‌های جدی اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده است. دولت ایران با شدت بخشیدن به روند اخراج مهاجران افغان، به‌ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، بنابر آخرین آمار از سوی وزارت کشور، نزدیک به ۸۰۰ هزار نفر از اتباع افغان را مجبور به ترک ایران کرد؛ اقدامی که تنها تبعات انسانی فراوانی به همراه داشته، بلکه بازار کار ایران را نیز با بحران جدی مواجه کرده است.

اخراج گسترده افغان‌ها و بحران انسانی

در تازه‌ترین آمار که ۲۰ تیر از سوی مشاور وزیر و رییس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور اعلام شده است، از ابتدای سال جاری بیش از ۷۷۲ هزار نفر از اتباع غیرمجاز افغانستانی به کشورشان بازگشته‌اند.

طبق گزارش یونیسف، تنها در خرداد ماه امسال بیش از ۲۵۶ هزار نفر از ایران به افغانستان بازگشتند. همچنین نهاد مهاجرتی سازمان ملل روز دوشنبه ۳۰ ژوئن (۹ تیر ۱۴۰۴) اعلام کرد که از ابتدای ماه جاری میلادی بیش از ۲۳۰ هزار افغان ایران را ترک کردند. این موج خروج در حالی رخ داده که ایران برای بازگشت «اتباع فاقد مدرک افغان» مهلت تعیین کرده و بیشتر آنها اخراج شدند.

نقش حیاتی افغان‌ها در بازار کار ایران

سید مالک حسینی، معاون توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در ۲۲ تیر ماه بیان کرده: «آمارها، جمعیت فعال ایرانی را حدود ۲۱ میلیون نفر شامل ۱۷ میلیون مرد و چهار میلیون زن عنوان می‌کند. در این بین با دو تا سه میلیون نفر شاغل افغان رو‌به‌رو هستیم که حدودا دو میلیون نفرشان به صورت قانونی یا غیرقانونی فعال هستند. سهم مهاجران افغان از کل نیروی کار ایران را تقریبا ۱۰ درصد برآورد کرده‌اند ولی فقط حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر (معادل دو درصد بازار کار) مجوز کار رسمی دارند و مابقی به صورت غیررسمی فعالیت می‌کنند و حتی بیمه ندارند. برآورد‌ها همچنین نشان می‌دهد ۵۳ درصد مهاجران افغان در بخش ساخت‌وساز، ۱۹ درصد در صنعت، ۱۶ درصد حمل‌ونقل سبک، پسماند، نظافت، رستوران و خدمات شهری، ۱۱ درصد در کشاورزی و یک درصد در بخش معدن ایران اشتغال دارند.

تعطیلی کارگاه‌ها و رکود اقتصادی

با اخراج افغان‌ها، بسیاری از کارگاه‌ها و پروژه‌های ساختمانی در ایران با بحران نیروی کار مواجه شده‌اند. بنابر تحلیل کارشناسان، اخراج یکباره اتباع افغانستانی، شوکی به بازار کار وارد کرده است چراکه در بسیاری از بخش‌های اقتصادی ایران، از کارگاه‌های ساختمانی تا مزارع کشاورزی و خدمات شهری، نیروی کار افغان نقش غیرقابل انکار دارند. حال خروج ناگهانی این نیروی کار، بدون برنامه برای جایگزین کردن آنها، پروژه‌های عمرانی را با تأخیر مواجه کند، کارگاه‌های تولیدی را به رکود فرو می‌برد، هزینه تولید را افزایش دهد و قیمت خدمات را برای مردم بالا خواهد برد.

بیشتر بخوانید: اخراج مهاجران افغان از ایران؛ از چالش‌های امنیتی تا بحران در بازار کار/ آیا خروج نیروی افغانستانی، تبعات اقتصادی دارد؟

از آنجایی که اغلب جمعیت افغان، در قالب غیررسمی، با دستمزد اندک و خارج از چارچوب بیمه و مالیات فعالیت می‌کردند، نیروی کار ایرانی به چنین شرایطی تن نمی‌دهد. کمااینکه بنا بر بررسی وزارت تعاون در خرداد ۱۴۰۴، تنها ۱۳ درصد از موقعیت‌های شغلی خالی ناشی از خروج افغان‌ها توسط کارجویان ایرانی پر شده‌اند.

همان بی تدبیری که دولت سیزدهم در ورود افغان‌ها داشت، دولت چهاردهم در خروج آنها به کار برد

حسن صادقی قائم‌مقام خانه کارگر در واکنش به اخراج اتباع و کارگران افغانستانی، به اقتصاد ۲۴ گفت: «من یکی از معدود افرادی بودم که در همان ابتدای باز گذاشتن مرز‌ها پس از سقوط دولت پیشین افغانستان به شدت به این رویه نقد داشتم. در چند سخنرانی هم به صراحت گفتم که اشرف افغان با سپاه و لشکرکشی ایران را فتح کرد ولی در مقطع فعلی بدون هیچ سپاه و تجهیزات نظامی، افغان‌ها، ایران را فتح کردند. معتقد بودم این نوع ورود بی‌برنامه افغانستانی‌ها برای کشور خطر زیادی دارد.»

رئیس اتحادیه پیشکسوتان جامعه کارگری افزود: «ما با دو پدیده مواجه هستیم؛ یکی پدیده نیرو‌های نظامی که از ارتش جمهوری افغانستان به دلیل ترس و دستگیری توسط طالبان به ایران آمدند که خطرآفرین است چراکه الان یک سرهنگ تمام، مغنی چاه شده است. طبیعی است این را نوعی ترور شخصیت تلقی می‌کند و امکان دارد تبدیل به یک ابزار شود. به همین دلیل این رویکرد را رویکرد خوش یمن ارزیابی نمی‌کردم. پدیده دوم نیز، نیروی انسانی غیرماهری است که در کشور ما ماهر می‌شود و بعد آن مهارت و بازدهی مطلوب را به ترکیه و کشور‌های اروپایی می‌برد، چراکه این کشور‌ها به دنبال کارگر ماهر هستند.»

وی ادامه داد: «اتباع به عنوان کارگر ساده به کشور ما می‎‌آیند و سپس بنا، جوشکار و مکانیک می‌شوند و ما هم یک کارگری که با هزینه کشورمان متخصص می‌شود را تحویل کشور دیگری می‌دهیم؛ بنابراین همان مقطع گفتم که باید یک سیستم سازماندهی شکل گیرد و براساس نیاز کشور این مهاجران را دسته‌بندی و بازار کار را برمبنای آن سامان‌دهی کرد. اما کسی توجهی نکرد و از کنار آن عبور کردند. دوباره در مسیر ورودی هشدار دادم و گفتم کشور را دو دستی تحویل اتباع بیگانه ندهید. آنها برادران دینی ما هستند، اما اولویت برای ایرانیان است.»

این فعال حوزه کارگری درخصوص پیشنهاداتی که برای سامان‌دهی اتباع به دولت پیشین داده بود، عنوان کرد: «پیشنهاد دادیم برای آنها شناسنامه کار ترتیب دهید تا قابل شناسایی باشند و کارفرما را هم ملزم کنند که براساس ارائه شناسنامه آنها را به کار گیرند. اما متاسفانه کسی گوش نکرد و تصورشان این بود که ما به دنبال تضعیف دولت سیزدهم هستیم؛ می‌گفتند که آنها برادران دینی ما هستند و در سوریه می‌جنگند و از این قبیل صحبت‌ها.»

صادقی ادامه داد: «حال نه به آن شوری دولت سیزدهم و نه به این بی نمکی دولت کنونی! اینکه همه اتباع را به یکباره تحت عنوان خلافکار و جاسوس به بیرون از کشور هدایت و بازار کار را دچار مشکل کنید، یعنی بی‌تدبیری. همان بی‌تدبیری که دولت سیزدهم با ورود افغان‌ها انجام داد، دولت چهاردهم با خروجشان دارد انجام می‌دهد. الان وقتی کارفرما می‌گوید این کارگر دو سال برای من دارد کار می‌کند، باید شناسنامه برایشان درست شود و بعد از کارفرما ضمانت گرفته شود که اگر کارگر مذکور تخلفی انجام داد، مسئولیتش با کارفرماست. وقتی یک کارگر سه سال نزد یک نفر کارفرما کار کرده و اعتماد او را به دست آورده، الان هم با ضمانت کارفرما می‌توان برایش شناسنامه کار تهیه کرد. اگر با این روش پیش می‌رفتند، یک تعداد نیروی انسانی را به همین شکل می‌توانستند حفظ کنند تا الان صدای بسیاری از کارفرما‌ها بلند نشود.»

دولت با اخراج بدون برنامه اتباع افغان، بازار کار را مختل کرده و نمی‌تواند به نیاز آن پاسخ دهد

وی ضمن تاکید براینکه باید میان کارگر اتباعی که چندین سال برای یک کارفرما کار کرده با آن کارگری که تازه وارد کشور شده تمایز قائل شویم، افزود: «باید میان نیروی اتباعی که کارفرما او را تایید می‌کند و سلامتش احراز شده با اتباعی که نمی‌دانیم از کجا آمده و چند کارفرما عوض کرده، تفاوت قائل شویم. اما دولت مجموع کثیری از افرادی که در ایران سال‌ها زندگی کرده و خانواده تشکیل داده‌اند را اخراج و بازار کار را مختل کرد. الان نمی‌توانیم به نیاز بازار کار پاسخ دهیم. یک و نیم میلیون کارگر ساختمانی را اخراج کردیم، کدام کارگر ایرانی به جای آنها کار می‌کند؟»

بیشتر بخوانید: آینده بازار کار ایران با خروج مهاجران افغانستانی

صادقی ادامه داد: «کارگری که ماهر و مسلط شده است را دو دستی تحویل کشور دیگری می‌دهیم در صورتی که باید او را شناسنامه‌دار و آن کسی که بدون هویت وارد شده را اخراج می‌کردیم. متاسفانه دولت برعکس عمل کرد و تمام هویت‌دار‌ها را دارند اخراج می‌کنند.»

قطعا با رکود کارگاه‌ها به دلیل نبود نیروی انسانی مواجه خواهیم شد

رئیس اتحادیه پیشکسوتان جامعه کارگری، درباره تبعات اخراج اتباع بر بازار کار، به اقتصاد ۲۴ گفت: «طبیعی است که بازار کار دچار مشکل می‌شود. نیاز بازار کشور دو ماه دیگر خود را نشان می‌دهد و ما دچار کمبود نیروی انسانی خواهیم شد چراکه کارگر ایرانی با حقوق افغان‌ها حاضر به کار کردن نیست. کما اینکه سه میلیون نفری که در اسنپ و شبکه‌های مجازی با ماهی ۴۰ میلیون تومان درآمد کار می‌کنند، راضی می‌شوند که با ماهی ۱۴ میلیون تومان کارگری کنند؟ قطعا ما با خطر رکود کارگاه‌ها به دلیل نبود نیروی انسانی مواجه خواهیم شد.»

این فعال صنفی ادامه داد: «اگر اقتصاد کشور یک تکانی بخورد و به اقتصاد جهانی متصل شود و ما اولین رشد اقتصادی‌مان را داشته باشیم، خواهید دید که اطلاعیه رسمی برای مهاجر پذیری می‌دهیم. کمااینکه خدمات شهرداری ما دچار کمبود نیروی انسانی است و نمی‌تواند برای خدمات شهری نیرو بگیرد. من مخالف ورود غیرقانونی و بدون سازمان‌دهی اتباع بیگانه هستم نه آنهایی که سال‌ها در ایران کار کرده‌اند. آن زمان که دولت افغانستان سقوط کرد، نباید اجازه ورود می‌دادیم یا اگر هم اجازه می‌دادیم باید برایشان شناسنامه هویتی تهیه می‌کردیم. حال‌ تر و خشک را داریم با هم می‌سوزانیم.»

صادقی ضمن بیان اینکه بیمه نکردن کارگران افغان از بی‌تدبیری ما بوده است، افزود: «قانون به استناد مقاوله‌نامه ۱۷ و ۱۹ می‌گوید که اتباع افغانی را می‌توانید و باید بیمه کنید مگر اینکه بین دولت ایران و افغانستان توافقی در این زمینه شده باشد ولی وقتی این پیمان نیست، در قالب مقاوله‌نامه‌های رسمی باید اتباع را بیمه کنید. چرا آنها را بیمه نکنیم که پشتوانه صندوق تامین اجتماعی ما باشند؟ کارگر افغانی آمده بود که همسرش هم ایرانی بود. او بازنشسته تامین اجتماعی شده بود ولی دارند اخراجش می‌کنند. این عین بی‌تدبیری است که به جای ساماندهی دارند سازمان یافته اخراج می‌کنند.»