اقتصاد۲۴- محمد آیتی: بورس انرژی ایران یکی از بازار‌های رسمی و تخصصی زیرمجموعه بازار سرمایه کشور است که با هدف سازمان‌دهی و شفاف‌سازی معاملات حامل‌های انرژی مانند برق، نفت، گاز، فرآورده‌های نفتی و سایر محصولات مرتبط راه‌اندازی شده است. این بازار دارای ساختار مشخص، نهاد‌های نظارتی و انواع مختلف بازار برای معامله انرژی است.

بورس انرژی چیست؟

بورس انرژی یک بازار رسمی و ساختار‌یافته برای خرید و فروش حامل‌های انرژی مانند برق، نفت، گاز، فرآورده‌های نفتی و سایر محصولات مرتبط است. این بورس با هدف ایجاد شفافیت، رقابت سالم، حذف واسطه‌های غیرضروری و کشف قیمت واقعی انرژی راه‌اندازی شده است. در بورس انرژی، تولیدکنندگان مانند نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و شرکت‌های نفت و گاز، محصولات خود را از طریق کارگزاران به خریداران عمده مانند صنایع بزرگ، پتروشیمی‌ها و شرکت‌های با مصرف بالا عرضه می‌کنند. معاملات در این بازار تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود و شامل بازار‌های فیزیکی، مشتقه و بین‌المللی است. بورس انرژی به‌عنوان یکی از ارکان بازار سرمایه، نقش مهمی در توسعه اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری و تأمین مالی پروژه‌های حوزه انرژی ایفا می‌کند.

---

بیشتر بخوانید: بازار سرمایه چه ساختاری دارند؟

---

تاریخچه بورس انرژی در ایران

تاریخچه بورس انرژی ایران به دهه ۱۳۹۰ شمسی بازمی‌گردد، زمانی که با گسترش اهمیت شفافیت در معاملات حامل‌های انرژی و نیاز به ساختارمند شدن بازار آن، طراحی این بورس در دستور کار نهاد‌های اقتصادی کشور قرار گرفت. اما ایده اولیه تأسیس بورس انرژی در سال ۱۳۸۶ شکل گرفت و معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی به بازار بورس راه پیدا کرد. در سال ۱۳۹۱، با تصویب شورای عالی بورس و اوراق بهادار، بورس انرژی ایران به‌عنوان چهارمین بورس رسمی کشور (پس از بورس اوراق بهادار، فرابورس و بورس کالا) تأسیس شد. این بورس در اسفند ۱۳۹۱ با انجام نخستین معاملات خود به‌صورت رسمی آغاز به کار کرد.

در ابتدا، معاملات برق و برخی فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی انجام می‌شد، اما به‌مرور زمان دامنه فعالیت آن گسترش یافت و کالا‌هایی مانند نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی، بنزین، نفت سفید، گازوئیل و همچنین ابزار‌های مالی مانند قرارداد سلف موازی استاندارد نیز به آن افزوده شدند. همچنین از سال ۱۳۹۷ صادرات فرآورده‌های نفتی و نفت خام در رینگ بین‌الملل بورس انرژی آغاز شد. این بورس اکنون یکی از ابزار‌های مهم اقتصادی کشور برای شفاف‌سازی قیمت انرژی، مدیریت ریسک، تأمین مالی و توسعه صادرات انرژی محسوب می‌شود.

انواع بازار‌ها در بورس انرژی

در بورس انرژی ایران، معاملات حامل‌های انرژی در قالب چند بازار مختلف انجام می‌شود که هر کدام با هدف مشخص و برای نوع خاصی از معاملات طراحی شده‌اند. این بازار‌ها ساختاریافته، قانون‌مند و تحت نظارت سازمان بورس هستند. در ادامه، انواع بازار‌های فعال در بورس انرژی را معرفی می‌کنیم:

۱. بازار فیزیکی

در این بازار، کالا‌های واقعی و قابل تحویل انرژی معامله می‌شوند. مهم‌ترین کالا‌های این بخش عبارت‌اند از:

•    برق

•    نفت خام

•    میعانات گازی

•    فرآورده‌های نفتی (بنزین، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره)

•    گاز طبیعی و گاز مایع

معاملات به‌صورت روزانه یا هفتگی برگزار می‌شوند و تحویل کالا در موعد مقرر انجام می‌شود. این بازار برای خریداران و مصرف‌کنندگان عمده طراحی شده است.

۲. قرارداد نقدی

در این نوع قرارداد، خریدار موظف است پس از انجام معامله، مبلغ قرارداد را به‌صورت نقدی پرداخت کند و در مقابل، فروشنده نیز متعهد است کالای مورد معامله را در موعد مقرر به خریدار تحویل دهد.

۳. قرارداد نسیه

در این نوع قرارداد در بورس انرژی، خریدار هنگام انجام معامله کالا را دریافت می‌کند، اما پرداخت وجه قرارداد را مطابق با توافق انجام‌شده با فروشنده و بر اساس دستورالعمل‌های مربوطه در تاریخ مشخصی در آینده انجام می‌دهد.

۴. قرارداد کشف پریمیوم

قرارداد‌های کشف پریمیوم، توافق‌هایی هستند که بر اساس آن، طرفین معامله تعهد می‌کنند کالایی را در تاریخی معین در آینده مورد معامله قرار دهند. در این قراردادها، قیمتی تحت عنوان «قیمت مبنا» که معمولاً از منابع معتبر و نشریات بین‌المللی استخراج می‌شود، تعیین می‌شود. سپس، بر اساس شرایط توافق‌شده میان خریدار و فروشنده، مبلغی به‌عنوان «پریمیوم» یا مابه‌التفاوت قیمت، محاسبه و در زمان سررسید به مبلغ نهایی اضافه یا از آن کسر می‌شود. بخشی از مبلغ قرارداد به‌عنوان پیش‌پرداخت توسط خریدار پرداخت می‌شود و طرفین نیز موظف‌اند مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس انرژی سپرده‌گذاری کنند. این نوع قرارداد‌ها با هدف پوشش ریسک‌های احتمالی و جلوگیری از نوسانات شدید قیمتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

۵. قرارداد سلف

در این نوع قرارداد، مبلغ معامله در زمان انعقاد قرارداد پرداخت می‌شود، اما تحویل کالا در تاریخی معین در آینده انجام می‌پذیرد.

۶. بازار مشتقه

بازار مشتقه برای پوشش ریسک و سرمایه‌گذاری بر پایه حامل‌های انرژی ایجاد شده است. مهم‌ترین ابزار‌های این بازار شامل:

• قرارداد‌های سلف موازی استاندارد: قرارداد خرید کالایی مانند برق یا فرآورده‌های نفتی با قیمت مشخص برای تحویل در آینده.

• قرارداد‌های آتی و اختیار معامله: این بازار ابزار مهمی برای تأمین مالی شرکت‌های فعال در حوزه انرژی نیز محسوب می‌شود.

۷. بازار برق

در این بازار معاملات برق انجام می‌شود. معاملات برق در بورس انرژی بر پایه قرارداد‌های بازار فیزیکی و مشتقه انجام می‌شود. بازار برق خود شامل تالار‌های برق فیزیکی، برق سبز و برق سلف است. در بازار‌های برق مصرف‌کنندگان بزرگ و خرده‌فروشان نقش خریدار را دارند. همچنین برق ارائه شده در این بازار از سوی نیروگاه‌ها عرضه می‌شود.

۸. بازار سایر اوراق بهادار

در این بخش، ابزار‌های مالی و اوراق بهادار مبتنی بر انرژی طراحی شده‌اند، مانند:

•    صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر انرژی

•    اوراق گواهی ظرفیت برق

•    اوراق سلف چندمرحله‌ای

مزایای معامله در بورس انرژی

معامله در بورس انرژی ایران دارای مزایای متعددی برای تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان، سرمایه‌گذاران و حتی اقتصاد کشور است. این مزایا باعث می‌شوند بورس انرژی به بستری جذاب، امن و رقابتی برای خرید و فروش حامل‌های انرژی تبدیل شود. در ادامه، مهم‌ترین مزایای معامله در بورس انرژی را به‌صورت دسته‌بندی‌شده می‌خوانید:

۱. شفافیت در قیمت‌گذاری

•    قیمت‌ها در بورس انرژی بر اساس عرضه و تقاضا و در فضایی رقابتی تعیین می‌شود.

•    همه خریداران و فروشندگان به اطلاعات یکسان دسترسی دارند و فرآیند کشف قیمت عادلانه و شفاف است.

۲. کاهش ریسک‌های معاملاتی

•    استفاده از ابزار‌هایی مانند قرارداد‌های سلف موازی استاندارد به تولیدکنندگان و خریداران کمک می‌کند تا خود را در برابر نوسانات قیمت محافظت کنند.

•    وجود ناظر بازار و اتاق پایاپای باعث کاهش تخلفات و افزایش امنیت معاملات می‌شود.

۳. تأمین مالی برای تولیدکنندگان

•    تولیدکنندگان می‌توانند از طریق انتشار اوراق مبتنی بر انرژی یا پیش‌فروش محصولات، منابع مالی مورد نیاز خود را تأمین کنند.

•    این روش جایگزین مناسبی برای دریافت تسهیلات بانکی است.

۴. گسترش صادرات و دسترسی به بازار‌های جهانی

•    با راه‌اندازی رینگ بین‌الملل بورس انرژی، امکان عرضه نفت خام، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی به خریداران خارجی فراهم شده است.

•    این بستر به شفافیت و اعتبار بیشتر صادرات ایران کمک می‌کند.

۵. حذف واسطه‌گری و رانت

•    معاملات در بورس انرژی مستقیماً بین عرضه‌کننده و خریدار نهایی یا نماینده قانونی آنها انجام می‌شود.

•   این فرآیند باعث حذف واسطه‌های غیرضروری، کاهش رانت و افزایش کارایی بازار می‌شود.

۶. تنوع ابزار‌های معاملاتی

•    وجود ابزار‌هایی مانند بازار فیزیکی، بازار مشتقه، بازار بین‌المللی و صندوق‌های کالایی امکان انتخاب روش معامله بر اساس نیاز را فراهم می‌کند.

۷. پوشش گسترده برای انواع انرژی

•    از برق و نفت خام گرفته تا فرآورده‌های پالایشگاهی، گاز طبیعی و حتی ابزار‌های مالی مبتنی بر انرژی در بورس انرژی قابل معامله‌اند.

معایب معامله در بورس انرژی

با وجود مزایای فراوان بورس انرژی، این بازار نیز مانند هر سازوکار اقتصادی دیگر با چالش‌ها و معایبی مواجه است. برخی از این معایب به ساختار و شرایط داخلی بازار ایران بازمی‌گردد و برخی دیگر به ذات بازار‌های نوپا و تخصصی مانند بورس انرژی. مهم‌ترین معایب و محدودیت‌های معامله در بورس انرژی ایران عبارتند از:

۱. محدود بودن عرضه‌کنندگان و خریداران

•    در برخی بخش‌ها، تعداد عرضه‌کنندگان یا خریداران محدود است که موجب کاهش رقابت و گاهی اختلال در کشف قیمت واقعی می‌شود.

•    برخی شرکت‌های دولتی یا شبه‌دولتی بخش زیادی از بازار را در اختیار دارند.

۲. نبود زیرساخت مناسب صادراتی

•    با وجود راه‌اندازی رینگ بین‌الملل، مشکلاتی مانند تحریم‌ها، محدودیت‌های بانکی، نبود زیرساخت حمل‌ونقل مناسب و بیمه باعث شده صادرات از طریق بورس انرژی به‌طور کامل عملیاتی نشود.

۳. پیچیدگی فرآیند‌ها و مقررات برای تازه‌واردان

•    ورود به بورس انرژی نیاز به آشنایی با مفاهیم تخصصی، دریافت کد معاملاتی، شناخت فرآیند‌های تسویه، ثبت سفارش و تعامل با کارگزار دارد.

•    این موضوع ممکن است مانع حضور برخی تولیدکنندگان یا مصرف‌کنندگان کوچک‌تر شود.

۴. نوسانات شدید قیمتی و نبود بازار ثانویه 

•    در برخی کالا‌ها به‌ویژه برق، نوسانات قیمت می‌تواند بالا باشد و بازار مشتقه هنوز به‌اندازه کافی فعال نیست تا این ریسک‌ها را پوشش دهد.

•    نبود نقدشوندگی کافی در برخی ابزارها، کارایی بازار را کاهش می‌دهد.

۵. تأثیرپذیری از سیاست‌های دولتی

•    بورس انرژی در ایران شدیداً تحت تأثیر سیاست‌گذاری‌های دولت، قیمت‌گذاری دستوری، سهمیه‌بندی و گاهی ممنوعیت صادرات یا عرضه است.

•    این موضوع با اصول بازار آزاد و رقابتی مغایرت دارد.

۶. محدود بودن عمق بازار

•    در مقایسه با بورس‌های انرژی بین‌المللی، حجم معاملات و تنوع کالا‌ها هنوز محدود است.

•    برخی حامل‌های انرژی همچنان خارج از این بازار و به‌صورت سنتی معامله می‌شوند.

۷. نبود انگیزه کافی برای تولیدکنندگان یا مصرف‌کنندگان

•    برخی بازیگران ترجیح می‌دهند به دلیل پیچیدگی مقررات یا نگرانی‌های مالیاتی و ارزی، وارد بورس انرژی نشوند و روش‌های سنتی را انتخاب کنند.