مسجد جامع اصفهان+آشنایی با معماری بخش های مختلف مسجد عتیق

آنچه در این مقاله می خوانید:

استان اصفهان که به نصف جهان معروف است بیشترین جاذبه های دیدنی کشور را به خود اختصاص داده است. اصفهان مکان های دیدنی و جاذبه های گردشگری بسیاری دارد که از جمله این مکان های تاریخی و گردشگری می توان به قدیمی‌ ترین آن ها یعنی مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.

این مکان مقدس و زیبا که به نام مسجد عتیق اصفهان نیز معروف است، قسمت های متفاوت آن در زمان های مختلف بنا شده‌ است. از همین رو بخش های مختلف این مسجد مربوط به دوران متفاوتی می باشد. معماری مسجد عتیق بسیار دیدنی و چشم نواز بوده و نمایان‌ گر هنر دست معماران بومی ایران است. همه ساله افراد بسیاری جهت بازدید از این مسجد باشکوه به شهر اصفهان سفر می کنند و از دیدن مکان های گردشگری آن لذت می برند. چنانچه شما هم قصد سفر به این مسجد زیبا و مقدس را دارید بهتر است در ادامه مقاله با املاک داران همراه باشید.

معرفی مسجد جامع اصفهان

این مسجد زیبا که هنر دست معماران اصیل ایرانی است در انتهای بازار اصفهان خود نمایی می کند. طراحی این مسجد به شکل مستطیل بوده و چندین درب ورودی خروجی دارد. همین طور چندین ایوان، سنگاب، کتابخانه و غیره را شامل می شود که تنها بخشی از زیبایی های این بنای باشکوه هستند.

مسجد جامع شهر اصفهان در قسمت قدیمی شهر و در پایانه بازار بزرگ اصفهان قرار دارد. برای بازدید از مسجد جامع شهر اصفهان می توانید به سمت میدان قیام، خیابان علامه مجلسی حرکت کنید.

مسجد جامع اصفهان

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع در شهر اصفهان از جمله مساجد تاریخی و قدیمی استان اصفهان است که باستان شناسان و کاوش گران با تحقیقات خود به تاریخچه این مسجد پی برده اند. آن ها دریافته اند که قدمت مسجد جامع شهر اصفهان می تواند به زمان سلجوقیان برگردد که به عنوان آتشکده از آن استفاده می کرده اند. همچنین وجود یک پایه ستون معماری به سبک ساسانی گویای این است که این بنا در دوره ساسانیان و پیش از اسلام نیز وجود داشته است.

طبق شواهدی نیز محققان ساخت اولیه این بنا را به دوران عباسیان نسبت می دهند. محراب این مسجد در قرن سوم ه.ق ویران شده و قبله گاه مسجد تغییر کرده است و همین طور کتابخانه ای که در مسجد وجود دارد کتاب‌ های دوران های مختلف را در آن قرار داده اند. آخرین تغییر در معماری این مسجد به دوران سلجوقیان برمی گردد، یعنی احداث اولیه آن در زمان سلجوقیان صورت گرفته و در دوران های مختلف تغییراتی در آن ایجاد شده است. مسجد جامع اصفهان در زمان اسماعیلیان به دست معترضان به بمب و آتش کشیده شد و سپس در همان زمان مجدد بازسازی و تعمیر شد.

سیر تحول مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ

مسجد جامع که از تاریخی و قدیمی ترین مساجد ایران به شمار می آید الگویی برای ساخت مساجد چهار ایوانی شد. به گونه ای که در ساخت مساجد دیگر نیز از طراحی آن کمک می گرفتند. در مطالب بالا به قدمت و تاریخچه بنای این مسجد باشکوه پرداختیم. حال می خواهیم در رابطه با سیر تحول و چگونگی ساخته‌شدن این مسجد مطالبی را به شما ارائه دهیم. به صورت کلی ساخت و توسعه این مسجد در ۹ دوره به صورت زیر است:

  • در قرن دوم ه.ق ساخت نخستین مسجد شروع شد.
  • در قرن سوم ه.ق ساخت روی مسجد صورت گرفت و با تخریب کامل بنای اولیه و ساخت بنای جدید جهت قبله گاه تغییر کرد.
  • در قرن چهارم ه.ق تغییراتی روی سقف مسجد انجام گرفت و اندازه سرپوش آن افزایش یافت و به آن تزییناتی اضافه کردند.
  • در قرن پنجم و ششم ه.ق، بیشترین تغییرات در این بنا رخ داد که از جمله این تغییرات می توان به احداث گنبد تاج الملک، ایجاد ۴ ایوان و تغییر مسجد شبستانی به مسجد چهار ایوانی، تاسیس ایوان های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی و همچنین احداث کتابخانه اشاره کرد.
  • در قرن هفتم ه.ق که به دوران ایلخانی تعلق دارد تغییراتی در این مسجد صورت گرفت. در این زمان محراب اوﻟﺠﺎﻳﺘﻮ بنا شد.
  • در قرن هشتم ه.ق، تغییراتی در دوره مظفری روی این بنا صورت گرفت که یکی از این تغییرات تاسیس مدرسه مظفری با شبستانی بزرگ و طاقی چهار قسمت است.
  • در قرن نهم ه.ق، که به دوره تیموریان معروف است شبستان زمستانی مسجد با سیزده ستون و هجده طاق بنا شد.
  • در قرن های ده، یازده و دوازدهم یعنی دوران صفویه اغلب ستون های شبستان تیموری ویران و به جای آن یک نمازخانه بنا نهاده‌شد.
  • همچنین در دوران صفویه، ساخت اولیه آرامگاه علامه مجلسی بنا شد و در زمان قاجار به تزئینات آن پرداختند.

معماری مسجد جامع اصفهان

معماری مسجد جامع از جمله زیباترین و باشکوه ترین معماری ایران اسلامی را به خود اختصاص داده است. ساخت نقشه چهار ایوانی این مسجد هنر دستان معماران را به نمایش می گذارد. مسجد جامع که در زمان های مختلف بنا و بازسازی شد فراز و نشیب های زیادی داشته است. در موارد بسیاری مورد بازسازی قرار گرفت و در هر بار بازسازی قسمت جدیدی به آن افزوده شد. از گوشه و کنار این مسجد درب های ورودی و خروجی قرار گرفته اند. در ساخت این مسجد از کاشی کاری و گچ بری و مقرنس کاری وغیره استفاده شده و زیبایی های آن را دو چندان کرده اند.

شیوه ساخت این بنا ابتدا به سبک مساجد عربی و خراسانی بود که بعد از چندین سال به مسجد چهار ایوان تغییر کرد. مساجدی که به سبک چهار ایوانی بنا می شوند به نام مساجد اسلامی ایرانی شناخته می‌ شوند. اضلاع ساخت گنبدهای آن نخست ۴ ضلعی بوده‍اند و با گذر زمان به اشکال مختلف به خصوص گرد در آمدند.

در کتیبه های روی دیوار این مسجد نام پادشاهان دوران های مختلف مثل صفوی و سلجوقی همین طور نام وزیرانی مثل خواجه نظام الملک و محمد حسین خان صدر به چشم می خورد. مصالح اصلی که معماران در این مسجد به کار برده‌اند آجر بوده و در کنار آن از خشت خام نیز استفاده کرده اند. از دیگر زیبایی های این مسجد می توان به ستون های آجری دو قسمتی، سه قسمتی و چهار قسمتی، طاق های طرح چشمه وغیره اشاره کرد که ساخت طاق این مسجد باشکوه به دست یوسف اصفهانی بنا شده است.

بخش های مختلف مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع شهر اصفهان قسمت های متفاوتی دارد که هر کدام در دوران مختلف ساخته شده اند. اصلی ترین قسمت های این مسجد به شرح زیر است:

 گنبدها

گنبد نظام الملک

این مسجد شامل دو گنبد است که ساختار و ویژگی های آن ها با هم متفاوت است. در ایوان جنوبی مسجد گنبد جنوبی به دستور ملک شاه سلجوقی و خواجه نظام الملک قرار گرفته و به گنبد نظام الملک مسجد جامع اصفهان نیز شناخته می شود. در ساخت این گنبد از نقش و نگارهای بسیار زیبا با استفاده از مصالح آجر و گچ بکار گرفته شده است.

گنبد تاج الملک

این گنبد در ایوان شمالی مسجد جامع شهر اصفهان قرار گرفته و شامل دو پوسته است که در سال ۴۸۱ به دست تاج الملک یکی از وزیران دوره سلجوقی بنا شد. از همین رو به آن گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان می گویند. این گنبد از جمله گنبدهای خاکی مسجد بود.

استفاده از طرح های هندسی و آثار گره چینی در گنبد خاکی تاج الملک نظر هر بیننده‌ ای را به خود جلب کرده است. اندازه این گنبد از گنبد نظام الملک کمتر است ولی ظرفیت بیشتری دارد. استفاده از خط کوفی تنها در حکاکی کتیبه گنبد خاکی تاج الملک استفاده شده است. در یکی از این کتیبه ها آیه ۵۴ سوره اعراف و نام معمار و تاریخ بنای گنبد ذکر شده است. در کتیبه سر در درب ورودی از خط کوفی برای نوشتن سوره آل عمران بر روی آن استفاده کرده اند. همچنین با استفاده از خط کوفی بر روی یکی از کتیبه ها مطالبی در رابطه با ماجرای آتش سوزی و بازسازی مسجد حکاکی کرده اند.

مسجد جامع اصفهان

ایوان ها

از قسمت های مهم این مسجد می توان به ایوان‌ های آن اشاره کرد که نمای بسیار زیبایی به آن بخشیده و معماری ایرانی را به نمایش می گذارد.

ایوان درویش

این ایوان در بخش شمالی مسجد عتیق قرار گرفته و به صفه درویش نیز معروف است. قدمت ساخت این ایوان به قرن ششم برمی گردد و یک کتیبه گچ بری متعلق به دوران صفوی را شامل می شود. در همه جانب این ایوان ستون‌ هایی هستند که چهل ستون شرقی از مابقی زیباتر و جالب ترند؛ چرا که طاق‌ های زیادی با نقش و نگارهای زیبا و آجری دارند.

ایوان صاحب

ایوان صاحب که به ایوان جنوبی مسجد جامع نیز معروف است از دیگر قسمت های منحصر به‌ فرد این مسجد می باشد که از دوران سلجوقی به یادگار مانده است. تزیینات و کتیبه های موجود در آن مربوط به دوران صفوی هستند.

ایوان استاد

در ضلع غربی بنا یکی دیگر از بناها قرار گرفته که به ایوان استاد شناخته می شود. اقدامات اولیه ساخت این ایوان به دوران سلجوقی برمی گردد و تزیینات آن در دوره صفوی انجام گرفته‌است. در ساخت این ایوان از کاشی کاری‌ های زیبا استفاده‌شده که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند.

ایوان شاگرد

از دیگر ایوان های باشکوه این مسجد می توان به ایوان شاگرد اشاره کرد که در دوران سلجوقی پایه گذاری شده‌است. تزئینات و ریزه کاری های ایوان شاگرد در قرن های هشتم و یازدهم ه.ق انجام شد. در سنگ بنای این ایوان از کاشی استفاده نشده است.

ایوان عمر

یکی دیگر از ایوان های مسجد عتیق اصفهان ایوان عمر است که در انتهای ضلع شرقی آن بنا شد. وجود کتیبه که بر روی ایوان عمر قرار دارد تاریخچه این ایوان را به دوران آل مظفر نسبت می دهند. همچنین بر روی این کتیبه متن های مذهبی نوشته‌شده است.

مسجد جامع اصفهان

شبستان ها

مسجد قدیمی جامع شامل شبستان‌ های گوناگون است که هر یک ویژگی های مخصوص به خود را دارد. مواردی از این شبستان ها به شرح زیر است:

شبستان زمستانی

این شبستان که به نام شبستان زمستانی بیت الشتاء معروف است به به دوره تیموریان برمی گردد. شبستان زمستانی که به‌گفته عماد بن المظفر بنا شده‌بود با نام او نیز شناخته‌شد. اتاق های موجود در این شبستان به شکل خیمه طراحی و ستون های اطراف آن در ابعاد کوچک و قطور ساخته‌شده‌اند.

شبستان کوچک یا مسجد اولجایتو

شبستان کوچک که به نام مسجد اولجایتو نیز شناخته می شود در ضلع شمالی ایوان استاد شبستان کوچکی است که از جمله زیباترین مکان های این مسجد محسوب می شود. همچنین این شبستان محراب زیبا و منحصر به فردی دارد که بیانگر هنر اصیل معماری ایران است. بدون شک می توان این محراب را زیباترین محراب از نظر گچ بری در میان بقیه محراب های دیگر مسجد دانست. قدمت این محراب به سال ۷۱۰ ه ق و دوره ایلخانی (اولجایتو) برمی‌ گردد.

مسجد جامع اصفهان

گاو چاه

چاه های عمیق و بزرگی که در این مسجد قرار گرفته‌اند را گاو چاه می گویند. گاو چاه این مسجد میان شبستان الجایتو، بیت‌ الشتاء و وضوخانه قرار دارد که سال ساخت آن به دوره صفوی تعلق دارد. روی دیواره های این گاو چاه طرح و نقش هایی وجود دارد که نظر گردشگران و افرادی که به تاریخ علاقه مند هستند را به خود جلب کرده است.

سنگاب های مسجد جامع اصفهان

سنگاب به ظرف سنگی بسیار بزرگ می‌گویند که در سال ها پیش درون آن را جهت وضو گرفتن و آشامیدن از آب پر می کردند. کلیه سنگاب های مسجد جامع شهر اصفهان شامل موارد زیر هستند.

سنگاب ایوان درویش

سنگاب ایوان درویش یکی از این سنگاب هاست که در ضلع شمالی مسجد جامع قرار دارد و قدمت آن متعلق به دوره صفویه است. این سنگاب ابتدا در کنار آرامگاه علامه مجلسی و پس از مدتی محل آن را تغییر داده‌اند. جنس این سنگاب پارسی بوده و روی لبه آن به خط نستعلیق و زبان های فارسی و عربی متن هایی حکاکی شده‌است.

سنگاب ایوان صاحب

سنگاب ایوان صاحب در ضلع جنوبی مسجد اصفهان است و در مجاور آن سنگاب ساده ای نیز وجود دارد که بر روی کتیبه آن صلوات بر چهارده معصوم حک شدهاست.

مسجد جامع اصفهان

حوض مسجد جامع اصفهان

این مسجد جامع در حیاط خود دارای دو حوض بزرگ است. یکی از این حوض ها ۴ ضلعی در مرکز حیاط و حوض دیگر در ضلع شمالی مسجد بنا شده‌است. اطراف حوض مرکزی سازه‌ای ۴ ستونه با چند پله قرار دارد که به‌گفته باستان شناسان تاریخچه این بنا می تواند متعلق به دوره پادشاهی صفوی باشد. کاربرد این بخش از بنا جهت انجام کارهای مذهبی و تمرین های زائران حج بود.

کتیبه های مسجد

در مسجد جامع اصفهان کتیبه های بسیاری وجود دارد که از دوران های مختلف در این مسجد به جای مانده اند. مصالح مورد استفاده در ساخت این کتیبه ها بیشتر گچ و آجر است و با استفاده از خط های مختلف آیات و روایاتی را روی آن ها حکاکی کرده اند. بعضی از این کتیبه ها با نام های کتیبه شاه طهماسب، شاه اسماعیل، سنگ فرش، آب مباح وغیره در گوشه و کنار این مسجد تاریخی بنا شده‌اند.

سردر ابواسحاقیه

این سردر در ضلع شمال غربی مسجد جامع قرار دارد و اغلب مواقع درب آن بسته‌است و مانع تردد زائرین و گردشگران می شود. کتیبه ی که روی آن، آیه هایی از قرآن روی خود دارد. بدون شک از قسمت های جذاب این مسجد کتیبه ها و سر درهایش است که تاریخ و تمدن آن را به نمایش گذاشته‌اند.

کتابخانه نظام الملک

از دیگر بناهای موجود در این مسجد تاریخی می‌توان به کتابخانه بسیار بزرگ نظام الملک اشاره کرد که در ضلع جنوب شرقی مسجد قرار دارد. در این کتابخانه آثار و کتاب های تاریخی و ارزشمندی از دوره های قبل و بعد اسلام نگهداری می شود. کتابخانه نظام الملک در سال ۱۳۶۳ بمباران و ویران شد و چندی بعد دوباره ساخته‌شد.

ثبت ملی و جهانی مسجد جامع اصفهان

این مسجد زیبا به علت نمای زیبا و معماری خاص که تمدن و فرهنگ ایران زمین را بیان می کند و در حوادث گوناگونی وجود داشته است. این مسجد در سال ۱۳۱۰ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همین طور در سال ۱۳۹۰ این بنا در میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید.

کلام پایانی

مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق که از مکان های تاریخی و مذهبی استان اصفهان محسوب می‌شد در برهه های تاریخی مختلف ساختهو بازسازی شده‌است. قدمت این مسجد در دوره های مختلف و در دوران پادشاهان مختلف بوده است و طراحی و معماری آن تاریخ و تمدن ایران را به تصویر می کشد. همچنین سالانه گردشگران زیادی از داخل و خارج برای بازدید از این بنا به شهر اصفهان سفر و از مکان های دیدنی آن بخصوص این مسجد دیدن می کنند.

‌اگر قصد دارید از مسجد جامع اصفهان دیدن کنید بهتر است شرایط اقامتگاه ها و هتل ها را هم در نظر بگیرید. یکی از گزینه های که به شما توصیه می کنم اجاره روزانه آپارتمان در اصفهان است؛ زیرا امکانات و تجهیزات مناسب و قیمت پایین تری نسبت به بقیه اقامتگاه ها دارند. اجاره آپارتمان به ما این اجازه را می دهد که از تمامی ساعات سفر بهترین استفاده را داشته باشیم.